– Assalomu alaykum, Oybek Abdumalikovich! Bugungi uchrashuvimiz mavzusi Farmatsevtika xavfsizligi markazi faoliyatida va umuman farmatsevtika sohasida korrupsiyaga qarshi kurash jarayonlarini muhokama qilishdan iborat boʻladi.

Assalomu alaykum, Lochinbek Erkinovich, hurmatli tomoshabinlar! Diqqat uchun rahmat.

Avvalo, shuni taʼkidlashni istardimki, Oʻzbekistonda farmatsevtika sohasida korrupsiyaga qarshi kurash – davlatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Chunki ushbu sohadagi korrupsion sxemalar dori vositalari narxining oshishiga, bozorda sifatsiz mahsulotlarning paydo boʻlishiga va fuqarolarning dori vositalariga boʻlgan imkoniyatining cheklanishiga olib kelishi mumkin.

Farmatsevtika xavfsizligi markazi mamlakat bozorida dori vositalarining sifati, xavfsizligi va samaradorligini taʼminlashda muhim rol oʻynaydi.

Farmatsevtika xavfsizligi markazining asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:

1. Dori vositalari sifatini nazorat qilish – soxta va sifatsiz preparatlarni aniqlash.
2. Xavfsizlik monitoringi – dori vositalarining nojoʻya taʼsirlari va qoʻllash xavflarini tahlil qilish.
3. Litsenziyalash va sertifikatlash – dori vositalarini ishlab chiqaruvchilar va yetkazib beruvchilarni tekshirish.
4. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik – soxta va xavfli dorilar boʻyicha maʼlumot almashish.

– Oybek Abdumalikovich, farmatsevtika sohasida korrupsiyaga qarshi kurash masalalarini muhokama qilishdan oldin, bugungi kunda fuqarolarimiz qanday korrupsiya koʻrinishlariga duch kelishlari mumkinligini tomoshabinlarga aytib oʻtsangiz?

Korrupsiya faoliyat sohasi, hokimiyat darajasi va noqonuniy boylik orttirish usullariga qarab turli shakllarda namoyon boʻladi. Uning asosiy turlarini bir necha kategoriyalarga boʻlish mumkin, va biz ularni, albatta, farmatsevtika sohasi misolida koʻrib chiqamiz.

1. Pora olish va pora berish – noqonuniy ustunlikka ega boʻlish uchun pul, sovgʻa yoki xizmatlar berish va qabul qilish.

Misollar:

1. • Shifokor farmatsevtika kompaniyasidan pul mukofoti evaziga bemorga muayyan dorilarni yozib beradi.
   • Ekspert dori vositalari, tibbiy texnika yoki tibbiy buyumlarni roʻyxatdan oʻtkazish va sertifikatlash boʻyicha ruxsatnoma berish uchun pora oladi.
2. Hokimiyatdan suiisteʼmol qilish – xizmat mavqeidan shaxsiy yoki korporativ manfaatlar yoʻlida foydalanish.

Misollar:

2. • Mansabdor shaxs muhim lavozimlarga oʻz qarindoshlari yoki doʻstlarini tayinlaydi.
   • Tashkilot rahbari davlat shartnomalarini faqat "oʻz" kompaniyalariga beradi.
3. Taʼsir vositachiligi – mansabdor shaxslar bilan aloqalardan foydalanib noqonuniy imtiyozlar olish.

Misollar:

3. • Tadbirkor oʻz manfaatiga mos qonun yoki normativ-huquqiy hujjat qabul qilish boʻyicha deputat bilan kelishib oladi (boshqacha aytganda, lobbichilik).
   • Vositachi pora evaziga dori vositalari yoki tibbiy texnikani roʻyxatdan oʻtkazish va sertifikatlash jarayonini tezlashtirishga yordam beradi.
4. Kumovlik va proteksionizm (nepotizm) – qarindoshlar yoki doʻstlarni lavozimga tayinlash yoki ularga imtiyozlar yaratish.

Misollar:

4. • Kompaniya rahbari kasbiy malakasini hisobga olmagan holda qarindoshlarini ishga oladi.
5. Davlat mablagʻlarini talon-toroj qilish – byudjet mablagʻlarini noqonuniy egallash yoki oʻzlashtirish.

Misollar:

5. • Kasalxona rahbari tibbiy jihozlarni haddan tashqari qimmat narxda sotib olib, farqni oʻziniki qiladi.
   • Mansabdor shaxs byudjet mablagʻlarini soxta loyihalarga ajratadi.
6. Davlat xaridlari va tenderlardagi korrupsiya – davlat xaridlari jarayonida noqonuniy daromad olish.

Misollar:

6. • Davlat shartnomalarini faqat mansabdor shaxslar bilan bogʻliq boʻlgan firmalar yutib oladi.
   • Tenderlarda faqat soxta kompaniyalar ishtirok etib, raqobat shunchaki koʻzboʻyamachilik boʻlib qoladi.
7. Sogʻliqni saqlash sohasidagi korrupsiya – xizmatlarning siftiga va ularning mavjudligiga salbiy taʼsir koʻrsatuvchi korrupsion holatlar.

Misollar:

• • Pullik asosda soxta tibbiy maʼlumotnomalar va retseptlar berish.

Bu kabi holatlarning oldini olish uchun kuchli nazorat mexanizmi va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish juda muhim.

– Katta rahmat, Siz fuqarolarimiz duch kelishi mumkin boʻlgan korrupsiyaviy harakatlar turlari haqida juda mazmunli maʼlumot berdingiz.

Siz avvalroq taʼkidlaganingizdek, Farmatsevtika mahsulotlari xavfsizligi markazi mamlakat bozorida dori vositalari sifati, xavfsizligi va samaradorligini taʼminlashda muhim rol oʻynaydi. Markaz nuqtai nazaridan farmatsevtika sohasida korrupsiyaga qarshi kurash qanday amalga oshirilayotgani haqida qisqacha maʼlumot bera olasizmi?

1. “Darmon” axborot tizimi farmatsevtika mahsulotlarini davlat roʻyxatidan oʻtkazish jarayonining shaffofligi va samaradorligini taʼminlashda muhim vositadir. Ekspertiza jarayonini laboratoriya va ekspert bosqichlariga ajratish funksiyasining joriy etilishi arizalarni tezroq koʻrib chiqish va nazorat sifatini oshirish imkonini beradi.

Laboratoriya ekspertizasi endi mahsulotning sifati, xavfsizligi va samaradorligini har tomonlama tekshirishni oʻz ichiga oladi, zamonaviy tahlil usullari va uskunalardan foydalaniladi. Bu ehtimoliy xavflarni arizani koʻrib chiqishning dastlabki bosqichlaridayoq aniqlash imkonini beradi.

Komitet ekspertlari esa barcha hujjatlarni baholash va roʻyxatdan oʻtkazish yoki roʻyxatdan oʻtkazish muddatini uzaytirish boʻyicha yakuniy qaror qabul qilishga yoʻnaltirilgan. Funksiyalarning bunday taqsimlanishi tekshiruv jarayonining professionallik va chuqurlik darajasini oshiradi, bu esa bozorda farmatsevtika mahsulotlarining xavfsizlik darajasini koʻtarishga xizmat qiladi.

Bu kabi yangilanishlar, shubhasiz, farmatsevtika sohasiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi, tizimga boʻlgan ishonchni oshiradi va mahsulot sifati ustidan nazoratni kuchaytiradi. Bu esa aholi salomatligini himoya qilish uchun juda muhimdir.

2. Markazning Sertifikatsiya organi farmatsevtika mahsulotlari va tibbiy buyumlar sifati va xavfsizligini taʼminlashda muhim rol oʻynaydi. U mahalliy va import qilingan dori vositalarini AQSH, Oʻzbekiston, Rossiya Federatsiyasi, Yevropa, Buyuk Britaniya, Belarus, Ukraina kabi davlatlarning davlat farmakopeyalariga muvofiq sertifikatlaydi. Bu esa mahsulot sifati uchun xalqaro va milliy talablarga mos keluvchi yuqori standartlarni taʼminlash imkonini beradi.

Bundan tashqari, organ biologik faol qoʻshimchalarni AQSH farmakopeyasiga muvofiq sertifikatlaydi, bu esa ularning isteʼmolchilar uchun xavfsizligi va samaradorligini tasdiqlaydi. Shuningdek, tibbiy buyumlarni 16 milliy, 11 xalqaro va 17 davlatlararo standartlar boʻyicha sertifikatlash, ularga boʻlgan ishonchni oshirishga xizmat qiladi, shu bilan birga ularning tibbiy amaliyotda xavfsiz qoʻllanilishini kafolatlaydi.

Ushbu sertifikatsiya jarayoni bozordagi mahsulotlar sifati oshishiga va isteʼmolchilar manfaatlarini himoya qilishga yordam beradi. Bozorga chiqadigan mahsulotlar xalqaro va milliy standartlarga muvofiqligini taʼminlaydi.

3. 2025-yil 27-fevraldagi Sogʻliqni saqlash vazirining 5-sonli buyrugʻida analoglari mavjud boʻlmagan dori vositalari va tibbiy buyumlar roʻyxati tasdiqlangan boʻlib, bu Oʻzbekiston Respublikasida tibbiy mahsulotlarni olib kirish va qoʻllash jarayonini soddalashtirishda muhim qadam hisoblanadi.

Ushbu buyruqqa muvofiq, roʻyxatga 34 xalqaro patentlanmagan nomdagi dori vositalari va 117 nomdagi tibbiy buyumlar kiritilgan. Ushbu dori vositalari va buyumlar davlat roʻyxatidan majburiy oʻtkazilmasdan tibbiy amaliyotda qoʻllashga ruxsat etilgan, biroq ular majburiy sertifikatlanishi shart. Bu esa ular davlat roʻyxatidan oʻtmagan boʻlsa ham, belgilangan sifat va xavfsizlik standartlariga javob berishi kerakligini anglatadi.

Ushbu roʻyxat mamlakatda yangi va zarur tibbiy mahsulotlarga tezroq kirish imkonini beradi, bu esa yuqori sifatli davolash va tibbiy xizmat koʻrsatishni taʼminlashda alohida ahamiyatga ega. Shu bilan birga, majburiy sertifikatlash jarayoni mahsulotlar tegishli tekshiruvlardan oʻtganini va xavfsizlik hamda samaradorlik standartlariga javob berishini kafolatlaydi.

4. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 21-fevraldagi 80-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizomga muvofiq, dori vositalari va farmatsevtika faoliyati toʻgʻrisidagi qonunchilik talablariga rioya qilish farmatsevtika faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya olishning majburiy sharti hisoblanadi. Ushbu qaror dori vositalari sifatini va xavfsizligini toʻgʻri nazorat qilishni taʼminlashga, shuningdek, farmatsevtika bozoridagi barcha ishtirokchilarning javobgarligini oshirishga qaratilgan.

Litsenziyalash – farmatsevtika sohasida faoliyat yuritish uchun faqat belgilangan meʼyor va qonun talablariga toʻliq rioya qilgan tashkilotlarga ruxsat berilishini taʼminlovchi muhim vositadir. Bu jarayon sifati, xavfsizligi va samaradorligi kafolatlangan dori vositalari ishlab chiqarilishi va sotilishiga, shuningdek, majburiy roʻyxatdan oʻtkazish, sertifikatlash va nazorat qilish tartiblariga rioya qilinishiga kafolat beradi.

Shu sababli, qonunchilik talablariga rioya qilish litsenziya olish uchun asosiy shart hisoblanadi, bu esa farmatsevtika bozorida ishonchni oshirish, aholi salomatligini himoya qilish va sogʻliqni saqlash sohasida yuqori standartlarni taʼminlashga yordam beradi.

5. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 31-dekabrdagi “Farmatsevtika sohasida islohotlarni chuqurlashtirish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi 4554-sonli qaroriga muvofiq, mamlakat hududida tibbiy amaliyotda qoʻllashga ruxsat etilgan barcha dori vositalari uchun har bir savdo nomiga nisbatan cheklangan narxlar belgilash tizimi joriy qilindi.

Ushbu qaror farmatsevtika sohasida narx siyosati shaffofligini taʼminlash va nazorat qilishga qaratilgan boʻlib, isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish, sunʼiy ravishda narx oshirish va spekulyatsiyalarning oldini olishga yordam beradi. Cheklangan narxlarni belgilash aholi uchun hayotiy muhim dori vositalarining mavjudligini taʼminlash va dorilar narxining sunʼiy oshirilishiga yoʻl qoʻymaslikka yordam beradi.

Bu narx nazorati mexanizmi davlat organlariga farmatsevtika mahsulotlari narxlari dinamikasini kuzatish, belgilangan chegaralarni oshirgan holatlarda zarur choralar koʻrish va mamlakatda adolatli hamda barqaror narxlash tizimini yaratish imkonini beradi.

6. Oʻzbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 227¹-moddasiga muvofiq, raqamli identifikatsiya vositalari orqali majburiy raqamli markirovka qoidalarini buzganlik uchun, mazkur qoidabuzarlik aniqlangan soʻnggi hisobot kvartalidagi sof tushumning 2% miqdorida jarima belgilangan. Ushbu qoida raqamli markirovka talablariga rioya qilishni ragʻbatlantirish, mahsulot sifatini nazorat qilishni yaxshilash va kontrafakt mahsulotlarning oldini olishga qaratilgan.

Agar mazkur qoidabuzarlik takrorlansa, jarima miqdori sezilarli darajada oshadi va soʻnggi hisobot kvartalidagi sof tushumning 20% ni tashkil qiladi. Bu esa raqamli markirovka talablariga rioya qilmaslik uchun moliyaviy javobgarlikni jiddiy oshiradi va korxonalarni belgilangan qoidalarga toʻliq amal qilishga undaydi.

Bunday jarima choralari bozorda mahsulot sifatini nazorat qilish tizimini mustahkamlashga, xavfsizlik va qonuniylik standartlariga amal qilinishini taʼminlashga xizmat qiladi. Bu esa oʻz navbatida isteʼmolchilar manfaatlarini himoya qilish va adolatli raqobat muhitini shakllantirishga yordam beradi.

– Oybek Abdumalikovich, Farmatsevtika mahsulotlari xavfsizligi markazi haqiqatdan ham Oʻzbekiston farmatsevtika sohasini tartibga solish boʻyicha keng koʻlamli ishlarni amalga oshirmoqda. Uning ustuvor yoʻnalishlari qatorida Markaz faoliyati shaffofligini taʼminlash va korrupsiyaviy holatlar yuzaga kelishining oldini olish maqsadida sunʼiy toʻsiqlarni bartaraf etish mexanizmlari mavjud.

Shu bilan birga, bugungi kunda farmatsevtika tarmogʻi mutlaqo muammosiz ishlamoqda, barcha ehtimoliy xavf va muammolar toʻliq bartaraf etilgan, deb ayta olmaymiz. Farmatsevtika bozori ishtirokchilari bugungi kunda qanday muammolarga duch kelmoqda?

1. Dori vositalari va tibbiy buyumlarni topishni osonlashtirish uchun turli izdovchi botlar va veb-saytlarni ishga tushirish

Respublikada dori vositalari va tibbiy buyumlarni qidirishni osonlashtirishga qaratilgan turli internet-platformalar va botlarning ishga tushirilishi aholiga zarur maʼlumotlarni oson topish imkonini yaratib, tibbiy xizmat sifatini oshirishga yordam bermoqda.

Biroq, bunday innovatsiyalar maʼlum xavflarni ham keltirib chiqaradi. Eng asosiy muammolardan biri – ushbu platformalarda davlat roʻyxatidan oʻtmagan va sifat hamda xavfsizlikni tasdiqlovchi hujjatlarga ega boʻlmagan dori vositalari haqida maʼlumotlar paydo boʻlishi mumkin. Bu esa aholi salomatligiga tahdid soladi, chunki bunday preparatlar kerakli tekshiruvlardan oʻtmagan va Oʻzbekiston Respublikasida belgilangan standartlarga javob bermasligi mumkin.

Ushbu muammoni hal qilish uchun:

  Platformalardagi maʼlumotlarni qatʼiy nazorat qilish – roʻyxatdan oʻtmagan preparatlar haqidagi maʼlumotlarni aniqlash va oʻchirish mexanizmlarini kuchaytirish;

  Monitoring va blokirovka mexanizmlarini ishga tushirish – litsenziyasiz yoki xavfli dorilar tarqatilishini oldini olish uchun tekshiruvlarni kuchaytirish;

  Aholiga tushuntirish ishlarini olib borish – fuqarolar faqat rasmiy roʻyxatdan oʻtgan va sertifikatlangan dori vositalari va tibbiy buyumlarni sotib olishlari kerakligi haqida maʼlumot berish.

Bundan tashqari, barcha rasman roʻyxatdan oʻtgan dori vositalari va tibbiy buyumlar ushbu platformalarda aniq va toʻliq shaklda koʻrsatilishi lozim, bu esa foydalanuvchilar uchun tushunmovchiliklar va salomatlikka xavf tugʻdiruvchi holatlarning oldini olishga yordam beradi.

2. Retseptsiz dori vositalari roʻyxatini bekor qilish va uning oqibatlari

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 26-oktyabrdagi PP-411-son qaroriga muvofiq, 2023-yil 1-yanvardan boshlab Sogʻliqni saqlash vazirligi tomonidan Retseptsiz dori vositalari roʻyxatini tasdiqlash tartibi bekor qilindi. Bu endi bunday dorilar roʻyxati davlat darajasida tasdiqlanmasligini anglatadi.

  Bu qarorning asosiy maqsadi – dori vositalari muomalasi jarayonini optimallashtirish va aholining zaruriy dori-darmon vositalariga keңroq imkoniyat yaratishdir.

Biroq, bu oʻzgarishlar bilan bir qator xavflar ham mavjud:

  Retseptsiz dorilar nazorati zaiflashishi mumkin.

  Bunday preparatlarning xavfsizligi va toʻgʻri ishlatilishi ustidan qatʼiy nazorat saqlanishi shart.

Tibbiy nazoratsiz dorilardan foydalanish xavfi ortmoqda.

  Ayrim dorilarni notoʻgʻri qoʻllash – ogʻir nojoʻya taʼsirlar, allergik reaksiyalar va dori moddalariga qaramlik rivojlanishiga olib kelishi mumkin.

  Ayrim dorilar retseptisiz sotilishi salomatlik uchun xavf tugʻdiradi.

  Baʼzi preparatlarni qabul qilish uchun mutaxassis maslahati zarur, chunki ularni notoʻgʻri ishlatish oqibatida salbiy taʼsirlar kuzatilishi mumkin.

  Muammoning yechimi:

  Dori vositalari savdosi ustidan nazoratni kuchaytirish – ayniqsa, retsept asosida sotilishi kerak boʻlgan preparatlar borasida.

  Aptekalarda tekshiruv va monitoring ishlarini kuchaytirish – noqonuniy sotuv holatlarini oldini olish.

  Aholi oʻrtasida tushuntirish ishlarini olib borish – dorilarni shifokor tavsiyasiga muvofiq qabul qilish ahamiyatini tushuntirish.

Shunday qilib, Retseptsiz dorilar savdosini davlat tomonidan tasdiqlash tartibi bekor qilingan boʻlsa ham, dori-darmonlar xavfsizligi va aholi salomatligini himoya qilish boʻyicha nazorat kuchaytirilishi kerak.

Xulosa qilib aytganda, korrupsiyaga qarshi kurash doimiy ravishda nazorat mexanizmlarini takomillashtirish, huquqbuzarliklar uchun javobgarlikni kuchaytirish va fuqarolik jamiyatining faol ishtirokini talab qiladi.

Farmatsevtika sohasidagi qonunbuzarliklarga qarshi kurashish va aholi salomatligini himoya qilish uchun muhim choralar:

  Noqonuniy litsenziyalash va qalbaki dori vositalarini sotish boʻyicha shikoyatlarni tekshirish – bu farmatsevtika sohasida tartibni taʼminlashning asosiy yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi.

  Davlat organlari oʻrtasida samarali hamkorlik mexanizmlarini shakllantirish – dorilar xavfsizligini taʼminlash va nazoratni kuchaytirish uchun zarur.

Korrupsiyaga qarshi samarali kurashish orqali farmatsevtika tarmogʻida shaffoflikni taʼminlash va aholi salomatligi uchun xavflarni kamaytirish mumkin.

Shikoyatlarni tekshirish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlarni oʻz ichiga oladi:

  Shikoyatlarni roʻyxatdan oʻtkazish va tahlil qilish
– Har bir shikoyat roʻyxatdan oʻtkazilib, tahlil qilinadi. Unda qonunbuzarlik alomatlari – noqonuniy sotish, qalbaki dori vositalari tarqatilishi yoki litsenziyalash talablarining buzilishi mavjud yoki yoʻqligi aniqlanadi.

Tekshiruvlarni oʻtkazish

– Shikoyatlar asosida dorixonalar, tibbiy muassasalar va ishlab chiqaruvchilarda tekshiruvlar amalga oshiriladi. Ular orqali dorilarning sifat standartlariga muvofiqligi, roʻyxatdan oʻtkazilganligi va sertifikatlashdan oʻtganligi tekshiriladi.

Huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlik

– Agar qalbaki yoki ruxsatsiz dorilar sotilayotgani aniqlansa, huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlikda tekshiruv va taftish ishlari olib boriladi.

  Korrupsiya sxemalarini oʻrganish va tergov qilish